Khi đi làm, mọi người thường thấy các chứng danh chức nhau. Mới đầu bạn sẽ chỉ là fresher, sau đó lên junior, senior, trưởng nhóm, trưởng phòng, chuyên gia. Làm thế nào để biết mình đang ở đâu? Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu điều đó.

Mô hình Dreyfus là một khung lý thuyết mô tả cách con người phát triển kỹ năng thông qua việc học tập và thực hành. Mô hình này được hai anh em Stuart Dreyfus và Hubert Dreyfus xây dựng vào năm 1980 khi nghiên cứu cho không quân Hoa Kỳ. Mô hình chia quá trình phát triển kỹ năng thành 5 giai đoạn:

1. Người mới bắt đầu (Novice):
   • Là giai đoạn khởi đầu, người học cần các quy tắc rõ ràng, hướng dẫn từng bước và không thể tự xử lý tình huống mới ngoài những gì đã học.
2. Người mới nâng cao (Advanced Beginner) (đôi khi gộp vào Competence như trong hình):
   • Bắt đầu nhận ra các khía cạnh cụ thể trong tình huống và học cách áp dụng quy tắc trong bối cảnh khác nhau, nhưng vẫn dựa nhiều vào hướng dẫn.
3. Thành thạo (Competence):
   • Người học biết lựa chọn hành động phù hợp theo hoàn cảnh và có thể lập kế hoạch, giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, họ vẫn phải suy nghĩ và phân tích rõ ràng.
4. Tinh thông (Proficiency):
   • Người học bắt đầu sử dụng trực giác để nhận ra vấn đề và đặt mục tiêu đúng. Họ chưa hoàn toàn biết cách xử lý tối ưu, nhưng có thể chọn hướng đi phù hợp.
5. Chuyên gia (Expert):
   • Hành động phần lớn dựa trên trực giác và kinh nghiệm, không cần tuân theo quy tắc rõ ràng, và thường khó lý giải lý do vì sao mình chọn cách làm như vậy – vì họ đã hoàn toàn thấm nhuần kỹ năng đó.

Đọc thêm: Dreyfus Model Skill

Giai đoạn 1: Người mới bắt đầu (Novice – Fresher)

• Hoạt động bằng cách sử dụng các đặc điểm và quy tắc không có ngữ cảnh.
• Không hiểu rằng các quy tắc phụ thuộc vào ngữ cảnh; các quy tắc không có ngữ cảnh đôi khi cần được vi phạm dựa vào tình huống được trình bày.
• Ít phải chịu trách nhiệm nhất
• Tuân theo các quy tắc, không tạo ra các quy tắc.
• Tóm tắt: Người tập sự chỉ có kiến thức cơ bản về kĩ năng và không có kinh nghiệm thực tế. Họ thường dựa vào các quy tắc và hướng dẫn để thực hiện công việc.
• Điểm đạt được:
• Hiểu được các khái niệm cơ bản của kĩ năng.
• Có thể thực hiện các nhiệm vụ đơn giản theo hướng dẫn.
• Điểm cần phải làm tiếp theo:
• Thực hành nhiều hơn để tích lũy kinh nghiệm.
• Phát triển khả năng suy luận và giải quyết vấn đề.

Đây là cấp độ đầu tiên khi bạn bắt đầu học một kỹ năng, và bạn vẫn còn rất ít hiểu biết về nó.

Đặc điểm nổi bật của người mới bắt đầu là phụ thuộc vào “công thức”. Họ cần có hướng dẫn rõ ràng từng bước để làm được một việc gì đó. Họ chưa có cảm nhận trực giác về kỹ năng này nên phải dựa vào công thức của người khác mới hoàn thành được một nhiệm vụ.

Ví dụ:

• Làm theo hướng dẫn lập trình trên Codecademy hoặc Learn Python the Hard Way
• Dùng bộ hướng dẫn marketing có sẵn để khởi nghiệp
• Biết luật và cách tính điểm trong cờ vua, nhưng không có chiến lược
• Dùng mẫu bố cục sẵn để chụp ảnh
• Sang số xe theo quy tắc (ví dụ: lên số 2 khi đồng hồ tốc độ đạt 10 km/h)

Một sinh viên mới ra trường mà chỉ tập trung học điểm và hoạt động ngoại khoá có thể vẫn chỉ ở mức novice – thậm chí có thể chưa đạt tới đó. Đây cũng là lý do vì sao giáo dục đại học thường không hiệu quả trong việc dạy kỹ năng: nó không cung cấp công thức lẫn cơ hội luyện tập thực tế để bạn phát triển năng lực.

Bốn tiêu chí mà hai anh em nhà Dreyfus dùng để phân tích các cấp độ:

Với người mới bắt đầu, các tiêu chí như sau:

• Bối cảnh (Context): Không có Họ không biết vì sao phải làm gì. Bạn bảo họ thêm muối hay đường thì họ không biết điều đó sẽ ảnh hưởng gì. Bạn bảo di chuyển quân tượng sang phía địch, họ không biết vì sao nên làm vậy.
• Góc nhìn (Perspective): Không có Họ không biết yếu tố nào là quan trọng, yếu tố nào không. Họ cố gắng chú ý hết mọi thứ, dễ bị quá tải và nhanh chóng nản lòng.
• Ra quyết định (Decision Making): Phân tích Do chưa có trực giác, họ phải phân tích dữ liệu và làm theo công thức. Ví dụ: nướng thịt 10 phút thì lật, xe chạy tới 10 km/h thì sang số 2, tập tạ 5 hiệp thì thêm 5kg.
• Mức độ gắn kết (Engagement): Tách biệt Họ không có cảm xúc hay sự đầu tư cá nhân với kết quả. Khi thất bại thì đổ lỗi cho công thức, khi thành công thì cho là nhờ công thức tốt.

Thách thức:

Người mới rất dễ chệch hướng nếu gặp lỗi vì không có khả năng tự điều chỉnh. Nhưng nếu họ kiên trì luyện tập với nhiều công thức và tích lũy thêm ngữ cảnh, họ có thể chuyển sang giai đoạn tiếp theo.

Giai đoạn 2: Người đã nắm được tổng thể (Advanced Beginner – Junior)

• Tóm tắt: Người bắt đầu đã bắt đầu tích lũy kinh nghiệm và có thể thực hiện các nhiệm vụ phức tạp hơn. Họ vẫn cần dựa vào các quy tắc và hướng dẫn, nhưng họ bắt đầu hiểu được những trường hợp ngoại lệ và có thể linh hoạt hơn trong việc áp dụng các quy tắc.
• Điểm đạt được:
• Có thể thực hiện các nhiệm vụ phức tạp hơn theo hướng dẫn.
• Bắt đầu hiểu được những trường hợp ngoại lệ.
• Điểm cần phải làm tiếp theo:
• Phát triển khả năng phán đoán và ra quyết định.
• Tự học và phát triển các phương pháp mới.

Người mới bắt đầu trở thành người mới nâng cao khi họ bắt đầu biết cách tự xử lý vấn đề. Họ vẫn dựa nhiều vào công thức, nhưng giờ đã hiểu ngữ cảnh hơn để biết nên dùng công thức nào trong từng trường hợp.

Đặc điểm nổi bật:

Người mới nâng cao có thể nhận ra các “khía cạnh” trong tình huống – họ thấy được điều gì khiến tình huống này khác với tình huống kia và chọn công thức phù hợp hơn.

Họ chưa có cái nhìn tổng thể, nhưng đã không còn lạc lõng khi gặp lỗi. Giờ đây, thay vì đổ lỗi cho công thức, họ biết tìm một công thức khác phù hợp hơn.

Họ cũng bắt đầu sử dụng những câu châm ngôn thay vì công thức cứng nhắc. Ví dụ: người mới sẽ không hiểu “chuyển số khi nghe tiếng máy gầm”, nhưng người mới nâng cao thì có thể hiểu.

Ví dụ:

• Làm web app và dựa nhiều vào Stack Overflow để học và khắc phục lỗi
• Nhận ra khi nào mình “bị hở trận” trong cờ vua
• Biết chuyển số khi nghe tiếng máy xe
• Đọc nhiều tài liệu marketing khác nhau rồi tự ráp lại thành chiến lược riêng
• Nhìn cảnh vật và biết nên dùng bố cục nhiếp ảnh nào

Tiêu chí thay đổi:

• Bối cảnh (Context): Không có → Tình huống cụ thể (Situational) Người mới nâng cao bắt đầu nhận biết tình huống nào cần công thức nào, có thể kết hợp thông tin tình huống (tiếng máy, đường trơn…) với thông tin không thay đổi (vận tốc xe…) để ra quyết định.

Thách thức:

Họ bắt đầu hiểu ngữ cảnh nhưng chưa biết cái gì thật sự quan trọng. Vì tiếp xúc với quá nhiều công thức và châm ngôn, họ dễ bị choáng ngợp và cảm thấy không bao giờ thành thạo được.

Nhưng nếu tiếp tục luyện tập và hiểu rõ hơn yếu tố nào là thiết yếu, họ có thể bước sang giai đoạn Competent.

Đọc thêm: https://blog.pirago.vn/mo-hinh-phat-trien-ki-nang-dreyfus/

Giai đoạn 3: Người có năng lực (Competent – Senior)

• Có nhiều kinh nghiệm hơn.
• Có nhận thức về mức độ quan trọng và có khả năng ưu tiên hành vi dựa trên mức độ quan trọng. Hành vi được quyết định bởi mức độ quan trọng chứ không phải chỉ dựa vào các quy tắc không có ngữ cảnh hay chỉ đơn thuần là các quy tắc tình huống.
• Có quy trình ra quyết định theo hệ thống thứ bậc.
• Cần sự tổ chức và xây dựng kế hoạch.
• Chấp nhận trách nhiệm cho các lựa chọn vì họ nhận thức rằng mình đã đưa ra lựa chọn; họ có đầu tư cảm xúc vào quá trình ra quyết định.
• Giải quyết vấn đề thể hiện năng lực.
• Có thể giải quyết vấn đề nhỏ, vừa, chưa quá phức tạp.
• Đưa ra quyết định ở mức độ chưa quá phức tạp.
• Nhận diện được rủi ro nhỏ, vừa phải và biết cách xây dựng phương án đối ứng với rủi ro ở mức nhỏ.
• Tóm tắt: Người có năng lực có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách độc lập và hiệu quả. Họ có thể hiểu được các quy tắc và nguyên tắc đằng sau kĩ năng và có thể áp dụng chúng một cách linh hoạt trong các tình huống khác nhau.
• Điểm đạt được:
• Có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách độc lập và hiệu quả.
• Hiểu được các quy tắc và nguyên tắc đằng sau kĩ năng.
• Có thể áp dụng các quy tắc và nguyên tắc một cách linh hoạt.
• Điểm cần phải làm tiếp theo:
• Phát triển khả năng nhìn xa trông rộng và dự đoán.
• Thích nghi với sự thay đổi.

Khi bạn vượt qua giai đoạn Advanced Beginner, bạn tích lũy rất nhiều công thức và châm ngôn giúp cải thiện kỹ năng. Đến một lúc nào đó, bạn buộc phải thiết lập quy tắc riêng để biết lúc nào nên dùng cái gì – và đây là đặc trưng cốt lõi của giai đoạn Competent.

Bạn bắt đầu xây dựng các quy tắc theo tình huống, ví dụ:

• “Khi chủ thể chuyển động nhanh thì ưu tiên tốc độ màn trập”
• “Cấu trúc tốt cờ tàn lệch quân rất quan trọng trong ván này vì…”
• “Khi giảm tốc trên cao tốc, tập trung giảm vận tốc chứ không phải sang số”
• “Với dạng bài này thì áp dụng các nguyên tắc SEO X, Y, Z”

Đặc điểm thứ hai:

Bạn có liên kết cảm xúc với kết quả. Trúng công thức thì vui, sai thì tiếc. Lúc này bạn không còn đổ lỗi cho công thức nữa – bạn tự chọn công thức nên bạn nhận trách nhiệm về kết quả.

Hai thay đổi chính để đạt cấp độ Competent:

• Góc nhìn (Perspective): Không có → Có lựa chọn Bạn biết chọn công thức/châm ngôn phù hợp theo bối cảnh, không còn áp dụng tùy tiện hay dựa vào người khác nói gì thì làm nấy.
• Mức độ gắn kết (Engagement): Không có → Gắn kết với kết quả Bạn vẫn chưa tự đặt mục tiêu hay cách tiếp cận, nhưng bạn quan tâm tới kết quả vì bạn là người chọn công thức. Thành công thì hạnh phúc, thất bại thì thất vọng.

Thách thức:

Vì bạn là người ra quyết định và cũng chịu trách nhiệm cảm xúc cho kết quả, bạn rất dễ kiệt sức, chán nản nếu làm sai nhiều.

Giải pháp:

Đừng tự trách mình – hãy xem mỗi sai lầm là dữ liệu để cải thiện. Nếu bạn dằn vặt bản thân, bạn sẽ bỏ cuộc. Nhưng nếu bạn dùng nó để điều chỉnh cách ra quyết định, bạn sẽ tiến tới giai đoạn Proficient.

Giai đoạn 4: Thành Thạo – Ra quyết định (Proficient Stage)

• Sử dụng trực giác dựa trên kinh nghiệm quá khứ phong phú.
• Là người ra các quyết định cho đội nhóm, chịu trách nhiệm cho các quyết định của mình.
• Biết cách giải quyết vấn đề lớn, phức tạp dựa trên trực giác và kinh nghiệm.
• Nhận diện được rủi ro lớn và biết cách xây dựng phương án đối ứng với rủi ro
• Hướng dẫn, mentor, là người dẫn dắt đội nhóm
• Là người truyền cảm hứng cho đội nhóm
• Nhận thức dựa trên trực giác kết hợp với ra quyết định có tính tách biệt. Người thành thạo nhận ra một cách trực giác nhưng phản hồi bằng cách ra quyết định mang tính tính toán. Việc trở thành người thành thạo có nghĩa là quy thành công cho các yếu tố mang tính lý trí, tính toán và bỏ qua phần trực giác thậm chí còn xuất sắc hơn vốn đã xuất hiện trước đó.
• Tóm tắt: Người thành thạo có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách nhanh chóng và chính xác mà không cần suy nghĩ quá nhiều. Họ có thể nắm bắt các mối quan hệ phức tạp và có thể đưa ra quyết định sáng suốt ngay cả trong những tình huống khó khăn.
• Điểm đạt được:
• Có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách nhanh chóng và chính xác.
• Nắm bắt các mối quan hệ phức tạp.
• Có thể đưa ra quyết định sáng suốt ngay cả trong những tình huống khó khăn.
• Điểm cần phải làm tiếp theo:
• Phát triển khả năng sáng tạo và đổi mới.
• Trở thành một người dẫn dắt và đào tạo cho người khác.

Khi bạn bắt đầu phản ứng một cách cảm xúc với các quyết định của mình ở giai đoạn Có Năng Lực (Senior), thì những phản hồi tích cực và tiêu cực từ các quyết định đó sẽ giúp củng cố những quyết định đúng và giảm thiểu những quyết định sai. Qua thời gian, bạn sẽ phát triển một cảm nhận ngày càng trực giác hơn về việc nên áp dụng công thức và châm ngôn nào trong từng tình huống.
Đặc điểm định hình của người Thành Thạo là họ có một cảm nhận trực giác về mục tiêu nên là gì dựa trên tình huống. Trong khi người Có Năng Lực cần phải tự xây dựng hoặc tìm ra các quy tắc để biết phải làm gì, thì người Thành Thạo có cảm nhận trực giác về mục tiêu nên là gì, mặc dù chưa chắc họ biết chính xác phải làm thế nào để đạt được nó.
Ví dụ:

• Họ cảm nhận được rằng mình đang lái xe quá nhanh, nhưng vẫn phải quyết định cách tốt nhất để giảm tốc.
• Họ có thể nhận diện một kho tàng vị trí trong cờ vua, nhưng phải quyết định bước đi đúng đắn.
• Họ có thể cảm nhận rằng một bài viết nên được tối ưu hóa cho SEO, mạng xã hội, hay chuyển tiếp (referral), nhưng vẫn phải quyết định cách tối ưu hóa hiệu quả nhất.
• Họ có thể biết rằng một chủ thể cần tập trung vào khẩu độ (Aperture), nhưng vẫn cần xác định cách tối ưu nó tốt nhất.
• Họ có thể hiểu người khác đang nói gì bằng một ngôn ngữ nước ngoài, nhưng phải tự quyết định cách phản hồi tốt nhất.

Khi chuyển từ Có Năng Lực sang Thành Thạo, có hai sự chuyển đổi lớn liên quan đến bốn tiêu chí của mô hình:

Góc nhìn: Được chọn lọc → Trực giác (Chosen → Intuitive)

Trong khi người Có Năng Lực chọn tiêu chí nào cần tập trung vào và chọn công thức hay châm ngôn để sử dụng dựa trên đó, thì người Thành Thạo đã thấm nhuần kỹ năng đủ sâu để trực giác biết nên tập trung vào tiêu chí nào. Họ có thể cảm nhận được đâu là dữ liệu quan trọng, đâu là thứ cần bỏ qua, mà không cần phân tích nhiều.

Mức độ gắn bó: Gắn bó với kết quả → Gắn bó với mục tiêu và kết quả (Involved Outcome → Involved Goal and Outcome)

Sự thay đổi thứ hai là từ việc chỉ quan tâm đến kết quả, sang việc cũng đầu tư cảm xúc vào việc xác định mục tiêu đúng đắn ngay từ đầu.

Giống như người Có Năng Lực quan tâm đến việc đạt được kết quả tốt, thì người Thành Thạo quan tâm đến cả việc chọn đúng mục tiêu lẫn đạt được kết quả tốt.

Bởi vì bạn đang sử dụng trực giác để xác định mục tiêu, nên bạn cũng đầu tư cảm xúc mạnh hơn vào việc liệu mục tiêu đó có đúng hay không. Điều này ảnh hưởng cá nhân đến bạn nhiều hơn – khi mục tiêu đúng, bạn cảm thấy được khẳng định; khi sai, bạn không thể đổ lỗi cho quy tắc hay châm ngôn nữa, vì chính trực giác của bạn đã chọn mục tiêu đó.

V. Giai đoạn Chuyên Gia (Expert Stage)

• Hành động dựa trên sự hiểu biết thuần thục và thực hành lâu dài.
• Không còn ý thức rõ về quá trình suy luận hay ra quyết định – họ hành động vì “biết làm”, kiến thức đã trở thành tiềm thức.
• Kinh nghiệm & kiến thức, trải nghiệm phong phú. Là người dẫn đầu hoặc đưa ý kiến dưới dạng chuyên gia tư vấn.
• Chuyên gia “thấy” nhưng đôi khi không ý thức rằng họ “thấy”.
• Hành động một cách tự nhiên mà không cần suy nghĩ từng bước, nhưng khi có thời gian và tình huống nghiêm trọng, họ sẽ dừng lại để phản tư một cách có phê phán về giả định của bản thân.
• Họ có: “Một thư viện khổng lồ các tình huống có thể phân biệt được, được xây dựng dựa trên kinh nghiệm.”
• Hành động theo trực giác và kiến thức ngầm, không cần ý thức rõ.
• Tóm tắt: Người tinh thông có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách hoàn hảo và tự nhiên. Họ có thể nhìn thấy bức tranh toàn cảnh và có thể đưa ra quyết định sáng suốt ngay cả khi không có thông tin đầy đủ.
• Điểm đạt được:
• Có thể thực hiện các nhiệm vụ một cách hoàn hảo và tự nhiên.
• Nhìn thấy bức tranh toàn cảnh.
• Có thể đưa ra quyết định sáng suốt ngay cả khi không có thông tin đầy đủ.
• Điểm cần phải làm tiếp theo:
• Tiếp tục học hỏi và phát triển.
• Chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm với người khác.

Người Chuyên Gia hoạt động hoàn toàn bằng trực giác & kinh nghiệm. Họ biết mục tiêu nên là gì, biết phải làm gì để đạt được nó, và biết điều gì sẽ xảy ra sau khi làm điều đó.

Họ đầu tư cảm xúc sâu sắc vào toàn bộ quá trình, và vì họ vận hành bằng trực giác, nên có thể sẽ gặp khó khăn trong việc giải thích lý do vì sao họ làm như vậy cho những người không chuyên.

Ví dụ:

• Người lái xe chuyên gia có thể cảm nhận được rằng mình đang chạy quá nhanh và biết phải phanh bao nhiêu để điều chỉnh.
• Người chơi cờ vua chuyên gia có thể nhận diện hơn 100,000 vị trí và thực hiện nước đi tốt nhất chỉ trong vài giây.
• Nhiếp ảnh gia chuyên gia biết cách đặt chủ thể và điều chỉnh thông số máy ảnh mà không cần giải thích lý do vì sao những lựa chọn đó là tốt nhất.
• Người học ngôn ngữ chuyên gia có thể nói trôi chảy như người bản ngữ, mà không cần phải dịch từ ngôn ngữ mẹ đẻ.

Tại thời điểm này, họ đã đạt đến giai đoạn cuối cùng trong tiêu chí của chuyên môn:

Ngữ cảnh: Dựa trên tình huống (Situational)

Họ biết điều gì là quan trọng và điều gì không, có thể xác định tất cả những yếu tố liên quan đến kỹ năng — dù đó là những biến số phổ quát (tốc độ xe, giá trị quân cờ) hay những yếu tố hoàn toàn phụ thuộc vào ngữ cảnh (tình trạng đường, vị trí vua).

Góc nhìn: Trực giác (Intuitive)

Người chuyên gia trực giác biết nên tập trung vào điều gì và điều gì không cần thiết. Họ không cần chọn tiêu chí để tập trung vào, cũng không cần quy tắc để làm điều đó — họ chỉ cần biết điều gì quan trọng để xác định mục tiêu và cách thực hiện.

Ra quyết định bằng trực giác (Intuitive

Trong khi bốn cấp độ trước vẫn dựa vào việc phân tích để đưa ra quyết định – bằng cách ý thức lựa chọn hành động tốt nhất – thì người Chuyên Gia trực giác biết mình nên làm gì và làm luôn.

Họ không cần giải thích lý do, cũng giống như bạn nhận ra khuôn mặt của một người bạn mà không cần phân tích.

Mức độ gắn bó: Gắn bó với mục tiêu, lựa chọn và kết quả (Involved Goals, Choices, and Outcomes)

Vì toàn bộ quá trình là trực giác, nên người Chuyên Gia cũng gắn bó cảm xúc với tất cả các giai đoạn của kỹ năng.

Họ cảm nhận được tính đúng/sai của trực giác của mình ở cả ba cấp độ: lựa chọn mục tiêu, hành động thực hiện, và kết quả đạt được. Những cảm nhận này sẽ được dùng làm phản hồi để cải thiện khả năng ra quyết định bằng trực giác trong tương lai

Dựa trên kinh nghiệm

Rất rõ ràng, các chuyên gia đã trải qua các level từ Fresher cho đến chuyên gia, họ cầm nắm trong tay rất nhiều kinh nghiệm để có thể ra quyết định một cách tự nhiên.

Mô hình Dreyfus là một khung lý thuyết sâu sắc giúp lý giải cách con người phát triển kỹ năng qua năm giai đoạn: Novice, Advanced Beginner, Competent, Proficient và Expert. Từ việc làm theo các quy tắc máy móc ở cấp độ sơ khởi, người học dần tích lũy kinh nghiệm, hình thành trực giác, và chuyển từ việc phân tích lý trí sang hành động dựa trên cảm nhận tinh tế. Song song với sự tiến bộ về kỹ thuật là sự gia tăng mức độ đầu tư cảm xúc vào mục tiêu, lựa chọn và kết quả. Mô hình này không chỉ hữu ích trong đào tạo và hướng dẫn mà còn cung cấp nền tảng để hiểu và hỗ trợ hành trình phát triển kỹ năng ở mọi lĩnh vực chuyên môn.